रक्तरञ्जित शक्तिपीठ र बलिप्रथाको उपादेयता

–कमल कोइराला
बडादसैँको आगमनसँगै प्रत्येक वर्षझैँ यस वर्ष पनि देशभरिका शक्तिपीठहरू रक्तरञ्जित हुँदै छन् । मनोकाङ्क्षा सिद्ध हुने विश्वासमा विशेषतः महाअष्टमी र महानवमीका दिन दिइने बलिका लागि अहिले देशभरि खसी, बोका, भेडा, राँगा, हाँस, परेवा, कुखुराजस्ता पशुपक्षीको किनबेचले तीव्रता पाइरहेको छ । पछिल्ला दिन खाद्य संस्थानले दैनिक हजारौँ खसी, बोका बेचिरहेको छ । देशभरिका विभिन्न स्थानबाट खसीबोका खरिदबिक्री गर्नेको मोलमोलाइ यतिवेला हेर्न लायक देखिन्छ । खसी, बोका र भेडाबाहेक च्याङ्ग्रा खरिद–बिक्रीको केन्द्रीय मुकाम मानिने पोखराको माहोल त झनै तातेको देखिन्छ यतिवेला । एक तथ्याङ्कअनुसार झन्डै पचास लाखभन्दा बढी निरीह पशुपक्षी यसपटकको दसैँमा रेटिँदैछन् । अहिंसाका पुजारी गौतम बुद्धले बुद्धत्वको पाठ पढाएको यस पावन भूमिमा वर्षैपिच्छे यसरी रगतको खोलो बगिरहनु कदाचित् शोभादायी छैन ।
मासुमा भन्दा तुलनात्मक रूपमा चना, केराउ, राज्मा, भटमास, मुङ, मुसुरो, रहर, बोडी, तिल, मेथी आदिजस्ता हाम्रा सामान्य दैनिक उपभोग्य खाद्यपदार्थबाट बढी र स्वस्थकर प्रोटिन प्राप्त हुन्छ । पेस्ता, बदाम, काजु, ओखर, पनिरलगायतका खाद्यपदार्थबाट पनि हामीले मासुमा भन्दा बढी नै पोषक तत्त्व प्राप्त गर्न सक्छौँ । पोषण विज्ञानअनुसार एक किलो मासुमा पाइने प्रोटिन ५० ग्राम चनामा पाइन्छ । एक किलो मासुलाई १२ सय पर्छ भने ५० ग्राम चनालाई १२ रुपियाँ पनि पर्दैन । स्वास्थ्यका दृष्टिले मात्र नभएर आर्थिक बचतका दृष्टिले पनि शाकाहारी भोजन कति लाभकारी रहेछ भन्ने कुरा सम्पुष्टि गर्ने यो एउटा सानो उदाहरण मात्र हो । संसारमा उत्पादित अन्नमध्ये झन्डै ६५ प्रतिशत अन्न पशुपक्षीका आहाराका रूपमा उपयोगमा आउँछ । तर, त्यसबाट जम्मा ७ प्रतिशत मासु मात्र उत्पादन हुन्छ । एक किलो मासु उत्पादन गर्न औसत सात केजी अन्न खर्च गर्नुपर्छ ।
वैश्विक तथ्याङ्कअनुसार एकातिर प्रत्येक वर्ष ७६ करोड टन अन्न पशुलाई मात्रै खुवाइन्छ । अर्कातिर विश्वका झन्डै ९० करोड मानिसहरू दैनिक खाद्यान्नको बन्दोबस्त गर्न नसकेर भोकै सुत्न विवश छन् भने बर्सेनि झन्डै तीन अर्ब मानिसहरू कुपोषणको सिकार हुने गर्छन् । यसबाट मासुजन्य पदार्थमा लगानी गर्नु बालुवामा पानी खन्याउनुजस्तै हो भन्ने कुरा स्वतः सिद्ध हुन्छ । एक अन्तर्राष्ट्रिय सर्वेक्षणले देखाएको तथ्याङ्कअनुसार विश्वको महाशक्ति राष्ट्र अमेरिकाका मानिसले आफ्नो दैनिक भोजनबाट मांसाहार कटौती गर्न सके उक्त रकमबाट विश्वका झन्डै दश करोड भोकमरी पीडितहरूलाई पर्याप्त शाकाहारी भोजन वितरण गर्न सकिन्छ । एकचोटि सोचौँ त दैनिक भोजनमा मांसाहार मात्रै परित्याग गर्न सके पनि संसारबाट सहजै भोकमरी, गरिबी, खाद्यान्न सङ्कटलगायतका जल्दाबल्दा समस्या तुरुन्त समाधान गर्न सकिँदो रहेछ । आफ्नो सानो त्यागबाट विश्वका करोडौँ मानिसहरूको उद्धार हुन्छ भने किन कन्जुस्याइँ गर्ने ?
हाल विश्वका एक तिहाइ जनसङ्ख्यामा कुनै न कुनै किसिमको मुटुरोग रहेको देखिएको छ । तीमध्ये मांसाहार मात्र परित्याग गर्न सके झन्डै असी प्रतिशत मुटुरोगीहरूको शल्यक्रियाविना नै उपचार गर्न सकिन्छ । यस विधिको क्रमिक अवलम्बनबाट विश्वमा मुटुरोग ५० प्रतिशतले न्यूनीकरण भई मानिसले पन्ध्र वर्ष अधिक आयु प्राप्त गर्न सक्छ । त्यसो त मांसाहारीको भन्दा शाकाहारीको आयु झन्डै दुई दशक लामो हुने तथ्य अध्ययनले यसपूर्व नै पुष्टि गरिसकेको छ । सन् २०२३ सेप्टेम्बरको अन्त्यसम्मको तथ्याङ्कअनुसार विश्वको कुल जनसङ्ख्या ८ अर्बभन्दा बढी छ । तीमध्ये झन्डै एक अर्ब मानिस शाकाहारी छन् । बाँकी ७ अर्ब जनसङ्ख्याका लागि बर्सेनि झन्डै डेढ खर्ब निहत्था र निरीह पशुपक्षीले मानवइच्छा परिपूर्ति गर्न आफूलाई बलिवेदीमा समर्पण गर्नुपरेको छ । शक्तिपीठमा रेटिनुपरेको छ । बधशालामा सेरिनुपरेको छ र अचानामा टुक्रिनुपरिरहेको छ । अझ अर्काे सोचनीय कुरा त के छ भने मासुका लागि यतिका सङ्ख्यामा पशुप्राणी पाल्दा प्रत्येक वर्ष विश्वबाट नेपालभूमि बराबरको वनजङ्गल फँडानी हुने गर्दछ । यदि यही गतिले निरन्तरता पाउने हो भने एक दिन यो सिङ्गो विश्व मरुभूमिमा परिणत हुनेछ र सायद त्यो क्षण आउन अब धेरै समय बाँकी छैन ।
वास्तवमा कुनै पनि वस्तु प्रेमपूर्वक समर्पण गर्नुलाई प्रकारान्तरमा बलि भनिन्छ । काकबलि, स्वानबलि, गोग्रासबलि, पिपीलिकाबलि, बलिवैश्वदेव, क्षेत्रपालबलि, कुस्माण्डबलि, छागबलिलगायतका बलिहरूको चर्चा शास्त्रमा पाइन्छ । तर, यी कुनै पनि प्राणीहरूलाई बलि दिँदा प्राणीहत्या गरिँदैन बरु उल्टै स्नेहपूर्ण तरिकाले खान दिइन्छ । त्यस्तै मानवमनलाई कुमतितर्फ अग्रसर गराउन प्रेरित गर्ने काम, क्रोध, लोभ, मोह र अहङ्कारलाई विधिपूर्वक परित्याग गरेको घोषणा गर्नु पनि बलि हो । मानवमनका यी पाँचओटै शत्रुलाई भगवतीसमक्ष समर्पण गरेको घोषणा गर्नु नै पञ्चबलि हो । तर, हामीकहाँ बोको, भेडो, राँगो, कुखुरो, हाँसजस्ता निरीह पशुप्राणीको हत्या गरेर स्वाभीष्ट सिद्धि गर्ने प्रपञ्चको अर्काे नामलाई बलिका रूपमा अथ्र्याइएको छ ।
मनुस्मृतिको पाँचौँ अध्यायको ३८ औँ श्लोकमा ‘यावन्ति पशुरोमणि तावत्कृत्वोहि मारणम् । वृथा पशुघ्नः प्राप्नोति पे्रत्य जन्मनी जन्मनी ।’ अर्थात् ‘पशुवध गर्ने व्यक्तिले त्यस मृत पशुका शरीरमा जति सङ्ख्यामा रौँहरू छन् त्यति नै जन्म नारकीय यातना भोग गर्नेछ र प्रत्येक जन्ममा त्यो पशुघातीलाई हत्या गरिनेछ ।’ भन्ने कुरा स्पष्ट रूपमा उल्लेख गरिएको छ । त्यस्तै विष्णुपुराणको तृतीयस्कन्दको १८ औँ अध्यायको २७ औँ श्लोकमा एउटा महत्त्वपूर्ण दृष्टान्त उल्लिखित छ ः ‘निहितस्य पशोर्यज्ञ स्वर्गप्राप्तिर्यदीष्यते । स्वपिता यजमानेन किन्नु तस्मान्नहन्यते ।।’ अर्थात् ‘यदि देवीदेवतालाई यज्ञमा बलिको नाममा पशु मारेर दिँदा स्वर्ग प्राप्त हुने भए आफ्ना पिता मरेपछि त्यसैको मासु हवन गर्दा हुँदैन र ?’
हामीकहाँ पशुवध पो गर्नु हुँदैन तर अर्काले काटेर भाग लगाइदिएको मासु पकाएर खान त भइहाल्छ नि ! भन्ने अर्काे गलत मान्यता पनि स्थापित छ । तर, मनुस्मृतिको पाँचौँ अध्यायको ५१ औँ श्लोकमा ‘अनुमन्ता विशसिता निहन्ता क्रय विक्रयी । संस्कर्ता चोपहर्ता च खादकश्चेति घातकाः ।।’ अर्थात् ‘पशु मार्न सल्लाह दिने, मार्ने, मारेर टुक्रा पार्ने, मासु किन्ने, बेच्ने, पकाउने, पस्किने र खाने यी सबै आठ प्रकारका हिंस्रक हुन् र यी आठैजना अभिकर्तालाई पशुहत्याको पाप लाग्छ भन्ने कुरा उल्लेख गरिएको छ । यसका साथै यस जन्ममा जुन मनुष्यद्वारा प्राणीको प्राण हरण गरिन्छ निश्चय नै अर्काे जन्ममा त्यही प्राणीद्वारा उसको हत्या गरिन्छ भन्ने शास्त्रसिद्ध मत पनि रहेको छ । बौद्धको गुम्बा, इस्लामको मस्जिद, इसाईको गिर्जाघर शिखको गुरुद्वार कहीँ पनि यस्तो जघन्य पशुहत्या निषिद्ध मानिएको छ । तर, सर्वप्राचीन वैदिक सनातन धर्ममा मठमन्दिरमा यस्तो दुःखद कृत्य हुनु सर्वथा निन्दनीय छ ।
मानिस स्वभावतः शाकाहारी प्राणी हो । प्राकृतिक दृष्टिले ऊ कहिल्यै हिंस्रक हुनै सक्दैन । यदि मानवजाति हिंस्रक हुँदो हो त ऊ आज विकसित समाजको विवेकशील प्राणी हुनै सक्दैनथ्यो । हिंसा उसको धर्म हुन्थ्यो भने सायद ऊ अहिले जङ्गलको सिंहसँग मितेरी लगाउन पुगिसकेको हुन्थ्यो । तर, आज सिंह ओढारमा बस्छ, मान्छे सुन्दर महलमा विराजमान भई आनन्दित जीवन बिताइरहेछ । दुवै प्राणधारी जीव भए पनि परिस्थितिले आज एउटालाई जङ्गलको कुनामा थन्क्याइदिएको छ र अर्कालाई सर्वश्रेष्ठ प्राणीको ताज पहि¥यादिएर समाजमा प्रतिष्ठापित गराइदिएको छ । नेपालमा मानवअधिकारको कुरा धेरै उठे पनि पशुअधिकारका कुरा खासै उठाइएका थिएनन् । पछिल्लो चरण पशुअधिकार रक्षाका लागि क्रियाशील सङ्घसङ्गठन पनि स्थापना भएका छन् । देशभरि एकातिर दसैँमा बलि दिने व्यापक तयारी भइरहँदा अर्कातिर पशुअधिकारकर्मीले यस्तो जघन्य प्रथाको घोर विरोध गरे पनि तिनीहरूका आवाज कसैले सुनिरहेको छैन ।
आफ्ना मनमा रहेका काम, क्रोध, लोभ, मोहजस्ता व्यभिचारलाई बलिस्वरूप चढाउने शास्त्रीय मत रहेको छ । तर कालान्तरमा मानिसले त्यसलाई गलत ढङ्गले परिभाषित गर्दै ती कुराहरूको प्रतीकका रूपमा रहेका जनावर नै बलिका रूपमा चढाउन थाले । दुर्गासप्तशती चण्डीमा ‘या देवी सर्वभूतेषु मातृरूपेण संस्थिता’ अर्थात् ‘प्रत्येक प्राणीका हृदयमा देवी मातृस्वरूप धारण गरेर बसेकी हुन्छिन्’ भन्ने कुरा उल्लेख गरिएको छ । अतः कुनै पनि पशुप्राणीको हत्या गर्नु आमाकै हत्या गर्नुसरह मानिन्छ । स्वार्थपूर्तिका लागि आफ्नै आमाको हत्या गर्नु कति युक्तिसङ्गत होला ? हामी अधिकांश मानिस समस्त प्राणीको हृदयमा ईश्वरका वास हुन्छ भन्ने आदर्शबाट निर्देशित छौँ । आत्मा परमात्माको एक अंश हो भन्ने कुरा वकालत गर्न पनि हामी पछि पर्दैनौँ । यदि सबै प्राणी परमात्माका अंश हुन् र सबैभित्र ईश्वरीय अंश छ भने तिनै ईश्वरीय अस्तित्वले युक्त प्राणीको हत्या गरेर फेरि तिनै ईश्वरलाई नै समर्पण गर्दा कुनचाहिँ सच्चा ईश्वरलाई खुसी पार्न सकिएला ? एकछिन कल्पना गरौँ त ?
बलि वैदिक सनातन धर्मावलम्बीहरूमा प्रचलित सर्वाधिक घृणित पक्ष हो । देवीदेवतालाई प्रसन्न पारेर आफ्नो मनोकाङ्क्षा पूरा गर्ने निहुँमा हामीले मन्दिरमा रगतको आहाल पर्ने गरी पशुपक्षीको बलि दिन्छौँ । पाशविक छप्काइबाट असह्य भएर चित्कारको करुण ध्वनि निकाल्दै गरेका पशुपक्षीको रगतका छिर्काले देवतालाई नुहाइदिन्छौँ । देवीदेवतालाई रगतले स्नान गराइदिएपछि उनीहरू खुसी हुन्छन् भन्दै आफ्नो दानवीय व्यवहार प्रदर्शन गर्छाैँ । हामीमा देवताले रगत पिउँछन् भन्ने भ्रम छ । यस्तो भ्रम पाल्नेहरूलाई मेरो एउटा प्रश्न छ, यदि देवीदेवताले नै तनतनी रगत पिउने भए देवता र दानवमा के भिन्नता रह्यो त ? अतः देवतालाई बलि चढाउने कुरा ‘सुत्केरीको निहुँ पारी टाउको आफैँ खानु’ भनेझैँ हो । यसमा कुनै शास्त्रीय प्रमाण वा विज्ञानसम्मत सत्य छैन । यसर्थ सबैले दसैँ बलिमुक्त बनाउने प्रयास गर्ने कि ?